ალექსანდრე მიქაბერიძე ნაპოლეონის, პრესტიჟული ჯილდოსა და ისტორიის მნიშვნელობის შესახებ

ამერიკის ისტორიის გილდერ ლემანის ინსტიტუტის წლევანდელი პრემია ქართველ ისტორიკოსს, ალექსანდრე მიქაბერიძეს გადაეცემა. მისი ნამუშევარი სამხედრო ისტორიის შესახებ 2020 წელს გამოცემულ საუკეთესო ინგლისურენოვან წიგნად დასახელდა. ჟიურის თავმჯდომარემ თქვა, რომ შემფასებლებზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა მიქაბერიძის კვლევის მასშტაბმა - „გეოგრაფიის, ქრონოლოგიისა და წყაროების თვალსაზრისით“. თანამედროვე ისტორიკოსების გამოწვევების, აკადემიური თავისუფლების, ისტორიის გააზრების მნიშვნელობისა და ნაპოლეონის შესახებ ალექსანდრე მიქაბერიძე ლუიზიანიდან გვესაუბრა.

- ალექსანდრე, გვიამბეთ იმ წიგნის შესახებ, რომელმაც ამერიკის ისტორიის გილდერ ლემანის ინსტიტუტის წლევანდელი პრემია და ეს აღიარება დაიმსახურა. ასევე თავად ამ ჯილდოს შესახებაც, რა ტიპის გამოცემების გამორჩევა და აღიარება ხდება ხოლმე ამ პრემიით?

- ეს წიგნი შეეხება ნაპოლეონის ეპოქას, რომელსაც ისტორიკოსები უკვე 200 წელია საკმაოდ აქტიურად იკვლევენ, მაგრამ ძალიან ვიწრო ჭრილში. ყოველ შემთხვევაში მე ასე მიმაჩნდა, როდესაც ამერიკაში კვლევისთვის ჩამოვედი. ყოველთვის ვკითხულობდი, რატომ არ არის ასახული კავკასიის, ირანის ამბები ტრადიციულ ისტორიოგრაფიაში. ხელის ჩაქნევით მპასუხობდნენ ხოლმე, რომ ეს ცალკე საკითხია. ამიტომ ამ ახალ წიგნში შევეცადე ნაპოლეონის ომები წარმომეჩინა, არა როგორც ვიწრო ევროპული რეალობა, არა როგორც საფრანგეთსა და სხვადასხვა კოალიციას შორის ბრძოლა ევროპის კონტინენტზე, არამედ ბევრად უფრო ფართო არეალის მომცველ, მართლაც რომ მსოფლიო მასშტაბის კონფლიქტად, რომელმაც გადამწყვეტი როლი იქონია თანამედროვე მსოფლიოს შექმნაში. ამას ეძღვნება ეს ნაშრომი, რომელიც გაგიკვირდებათ, მაგრამ პირველია ასეთი მიდგომით: შეისწავლოს ამ პერიოდის გლობალური გავლენა.

გილდერ ლემანის ინსტიტუტი ki არის ერთ-ერთი ფუნდამენტური კვლევითი ცენტრი, რომელიც ახალისებს, აფინანსებს და ყველანაირად ცდილობს ხელი შეუწყოს ისტორიის კვლევას ამერიკის შეერთებულ შტატებში. ამ მიზნით ინსტიტუტს აქვს სხვადასხვა პროგრამა, მათ შორისაა სხვადასხვა კატეგორიაში წიგნის ცალკეული ჯილდოები. ერთ-ერთი ასეთია „საუკეთესო წიგნი სამხედრო ისტორიაზე“, რომელიც საერთაშორისო ჯილდოა და ინგლისურ ენაზე დაწერილ წიგნს ენიჭება. გამომცემლები ამ ჯილდოზე წიგნს ამერიკიდან, ბრიტანეთიდან, კანადიდან და სხვა ინგლისურენოვანი ქვეყნებიდა წარადგენენ ხოლმე. კონკურენცია საკმაოდ დიდია და ჯილდოც ძალიან პრესტიჟული. წელს 70-ზე მეტი წიგნი იყო წარდგენილი.

- თქვენ ახლა ლუიზიანის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ასწავლით, თუმცა შეერთებულ შტატებში ორი ათწლეულის წინ ჩამოხვედით. როგორ დაიწყო და წარიმართა თქვენი ამერიკული გზა, რატომ გადაწყვიტეთ კვლევითი საქმიანობის, ისტორიის სწავლებისა და საავტორო წიგნების შექმნა სწორედ ამერიკაში?

- ჩემი ამერიკული გზა სრულიად შემთხვევით დაიწყო. ისტორიკოსობას არც ვაპირებდი. საერთაშორისო სამართლის ფაკულტეტი დავამთავრე და საგარეო საქმეთა სამინისტროში ვმუშაობდი. საფრანგეთის ისტორიას დიდი ხნის განმავლობაში ვიკვლევდი და ნაპოლეონის ეპოქა მიზიდავდა, მაგრამ მოყვარულის დონეზე. შემდეგ, 2000 წელს ამერიკაში დოქტორის ხარისხის დასაცავად მოწვევა მივიღე. მეგონა, რომ რამდენიმე წლით მოვდიოდი, მაგრამ 20 წლის შემდეგაც აქ ვარ. გამიმართლა, რომ ჩემი სადოქტორო პროგრამაც სრულად დაფინანსდა ამერიკული მხარის მიერ და სწავლის დამთავრებისთანავე სხვა უნივესიტეტებიდანაც მომივიდა მუშაობის მოწვევა. დავიწყე პროფესორად მუშაობა. წლების განმავლობაში ვასწავლიდი სხვადასხვა უნივერსიტეტში, ვკითხულობდი ლექციებს ამერიკის საზღვაო ძალების უმაღლეს კოლეჯში, უმაღლეს სამხედრო აკადემიაში. საბოლოოდ აღმოვჩნდი ლუიზიანის უნივერსიტეტში, სადაც უკვე 13 წელზე მეტია ვასწავლი ევროპისა და ახლო აღმოსავლეთის ისტორიას.

ასევე, მქონდა პატივი რომ ამერიკის უმაღლეს სამხედრო აკადემიაში „ვესტ პოინტში“ სამხედრო ისტორიის ახალი სახელმძღვანელოს შექმნაში მიმეღო მონაწილეობა. აღმოვჩნდი იმ ისტორიკოსებს შორის, რომლებიც ამ სახელმძღვანელოს შესაქმნელად მოიწვიეს და არა მხოლოდ სტრუქტურა განვსაზღვრეთ მისი, არამედ ნაპოლეონის ომების შესახებ ერთი თავი მეც მერგო და იმ თავით ასწავლიან ახლა აკადემიაში. უმაღლეს სამხედრო ოფიცერთა გადასამზადებელ კურსებზეც ჩემს რამდენიმე წიგნს იყენებენ.

- რატომ ნაპოლეონი ?

- ისტორია ბავშვობიდან მიტაცებდა და ისე მოხდა, რომ ნაპოლეონზე გავაკეთე აქცენტი. ნაპოლეონით ახალგაზრდობის გატაცებამ გადამიარა, რომანტიკულმა შეხედულებამ, როდესაც ის გმირად მიგაჩნია, უკვე ჩაიარა. ვაფასებ მას დღემდე, როგორც წინამძღოლს, სახელმწიფოს მეთაურს, მხედარმთავარს. მაგრამ მას აქვს ბევრი ის უარყოფითი მხარე, რის გამოც რთულია ისეთივე აღტაცებული იყო მისით, როდესაც ხედავ ფარდის უკან რა ხდებოდა.

ნაპოლეონი უნიკალური პიროვნება იყო და ბობოქარ პერიოდში ცხოვრობდა, არაერთი კოლორიტული პიროვნება იყო როგორც მის გარშემო, ისე - მის წინააღმდეგ მებრძოლი. ამ პეროდის შესწავლა ძალიან საინტერესოა. მით უმეტეს, რომ ისტორიულადაც ძალიან ახლოსაა ჩვენთან საიმისოდ, რომ დავინახოთ იმ პერიოდის უშუალო ზეგავლენა ჩვენს აწმყოზე.

- რამდენად განსხვავდება ამერიკის აკადემიური სფერო იმ სხვა ქვეყნებისგან, რომლებთანაც შეხება გქონიათ, და თუ გამოარჩევს რამე მას ამ კუთხით ისტორიის მკვლევრისთვის? რა შესაძლებლობები გაქვთ აქ?

- ამერიკული სისტემა რამდენიმე თავისებურებით გამოირჩევა. ერთ-ერთი არის ტენუარის ინსტიტუტი. რომელიც მართლაც უზრუნველყოფს პროფესიონალი ისტორიკოსის ან სხვა კვლევით საქმიანობაში მყოფი პროფესიონალისთვის კარიერის უსაფრთხოეაბას. ტენუარის მქონე ადამიანს აქვს საშუალება იმუშაოს თავისთვის საინტერესო მიმარტულებით, თავისუფლად გამოთქვას აზრი და არ ჰქონდეს შიში, რომ პასუხისმგებლბობა დაეკისრება. ეს არ ნიშნავს ამ თავისუფლების ბოროტად გამოყენებას და არც ვიცნობ არავის, რომ ასე მოქცეულიყო. სწორედ ეს თავისუფლება, რომელიც ამერიკის აკადემიურ სფეროში არსებობს, რთულია მოძებნო ბევრგან. განსაკუთრებით აღმოსავლეთ ევროპის ფარგლებში და საქართველოშიც საკმაოდ განსხვავებული სისტემაა.

მიდგომა ლექციებზე სტუდენტების რაოდენობითაც გამოირჩევა. მართალია, არის უნივერსიტეტები, სადაც 200-300 ადამიანი ზის ლექციაზე, მაგრამ აქ ძალიან იშვიათია 20 სტუდენტზე მეტი რომ მყავდეს და ამიტომ მირჩევნია უფრო მომცრო ზომის უნივერსიტეტში ვიყო და სტუდენტებს მეტი ყურადღება მივაქციო, ვიცნობდე, მქონდეს პირადი ურთიერთობა და გავყვე მათ კარიერულ გზაზე. მათაც ჰქონდეთ პროფესორთან ურთიერთობით ცოდნის მიღების შესაძლებლობა. კვლევითი საქმიანობა კი მიზიდავს, მაგრამ სტუდენტებთან ურთიერთობა უფრო მომწონს და იმის შესაძლებლობა, რომ გაუზიარო ცოდნა და გაჰყვე მათ ამ აკადემიურ გზაზე.

- რა გამოწვევები აქვთ დღეს თანამედროვე ისტორიკოსებს? 21-ე საუკუნე შეიძლება ერთი მხრივ შესაძლებლობებით სავსე ეპოქაც იყოს მკვლევრისთვის, და მეორე მხრივ - სირთულეებითაც. რა გამოწვევები და შესაძლებლობები გაქვთ?

- ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში ამერიკაში ძალიან მწვავედ დაისვა ეს საკითხი: რამდენად კარგად ვასწავლით ჩვენ ისტორიას, წარსულის გაკვეთილებს რამდენად ვითვალისწინებთ. გარკვეულწილად ბრძოლა აკადემიურ სივრცეშიც და ამერიკულ კონტექსტში საზოგადოებაშიც არის სწორედ იმაზე, რას წარმოადგენს ისტორია, ისტორიული მეხსიერება და რა გავლენას ახდენს ის ჩვენს აწმყოზე.

მაგალითად, ხდება ისტორიული მეხსიერების გადაფასება და კითხვები ისეთ თემებზე, როგორიცაა თუნდაც იმ ადამიანების ძეგლები, რომელთა ისტორიული როლის შეფასებაც მნიშვნელოვნად შეიცვალა. არაერთ ამერიკულ ქალაქში კონფედერაციული შტატების არმიის წარმომადგენელთა ძეგლების გატანის მოთხოვნაც გაისმა.

იგივე ეხება საქართველოს ან ევროპის ნებისმიერ ქვეყანასაც, საფრანგეთის წინაშე არსებული გამოწვევები სწორედ ისტორიული ფაქტორებითაა განპირობებული, იმიგრაციაც ხშირად კოლონიური წარსულითაა შექმნილი. ასე რომ, ისტორიკოსს საკმაოდ დიდი როლი აქვს ამ ისტორიული მეხსიერების შექმნაში, მის გადაფასეაბაში და საზოგადოებისთვის ამ ინფორმაციის მიწოდებაში. აუცილებელია შეძლებისდაგვარად ობიექტური ისტორია. მე არ მჯერა ობიექტური ისტორიის, რადგან ყოველი წიგნი, რომელიც იწერება, ისტორიკოსის სუბიექტური გამოხატვაა. მაგრამ უნდა ვეცადოთ ისტორიის ასახვას ისე, როგორც ის იყო. როგორც ცნობილმა გერმანელმა ისტორიკოსმა თქვა, არც უნდა დავამატოთ და არც უნდა მოვაკლოთ რამე.

- 21-ე საუკუნეში მსოფლიოში არაერთი ბიბლიოთეკა სრულად ან დიდწილად გაციფრულებულია. რამდენად გაგიადვილათ ამან საქმე, ან პირიქით, ხომ არ გაჩნდა სხვა პრობლემებიც? ამასთან, ბევრ ქვეყანაში ისევ პრობლემურია არქივებზე წვდომა, ლუსტრაციის კანონების არარსებობა და ა.შ. როგორია თანამედროვე ისტორიკოსის გამოწვევები?

- გაციფრულების შედეგად ხელთ გვაქვს უამრავი ინფორმაცია. მხოლოდ „გუგლის“ პროექტში 35 მილიონზე მეტი წიგნია, რომ არაფერი ვთქვათ სხვა, ცალკეული ქვეყნების ეროვნული ბიბლიოთეკების ციფრულ არქივებზე. სირთულე ამ ინფორმაციის „დაწმენდა“ და შენთვის საჭირო მასალის პოვნაა. მაგრამ პრობლემა ისაა, რომ არქივებზე წვდომა ბევრ ქვეყანაში ჯერაც რთულია. განსაკუთრებით კი, სენსიტიურ საკითხებზე მუშაობის შეზღუდვა, ზოგან ლუსტრაცია არ მოხდა ჯეროვნად, არის ადმინისტრაციული შეზღუდვებიც, როდესაც არქივი აიძულებს მკვლევარს, ასლების გადაღებაში უამრავი ფული გადაიხადოს.

ვიცი, რომ ჩემს კოლეგებს საქართველოშიც აქვთ შეზღუდვა საარქივო მასალებზე წვდომაზე, არსებობს კანონით დაწესებული შეზღუდვებიც და ადმინისტრაციული შეზღუდვებიც, თითო ასლის გადაღებაში ზოგჯერ რამდენიმე ლარს ითხოვენ. ამ პრობლემების გადასაჭრელად, რა თქმა უნდა, სახელმწიფო ნებაა საჭირო.

საარქივო სამუშაო ფუნდამენტური რამაა, რთულია ამის მნიშვნელობა გააზვიადო. არქივზე მუშაობა არის აუცილებელი წარსულის გასააანალიზებლად. ნაპოლეონის შესახებ 20 წელზე მეტია ვმუშაობ, არსებობს ლეგენდები, მითები. მე-19 საუკუნეში შექმნილი მითი, რომელიც მას რომანტიკულ გმირად წარმოსახავს, მაგრამ საარქივო მასალებზე მუშაობით ხშირად სრულიად საპირისპირო სურათი იქმნება.

ეს განსაკუთრებით მკვეთრად ჩანს, როდესაც შედარებით თანამედროვე საკითხებზე ვმუშაობთ. როგორ შეიძლება შეაფასო საბჭოთა პერიოდის ისტორია ან პირველი რესპუბლიკის ისტორია საქართველოში, თუ არ გაქვს წვდომა საარქივო მასალებზე. ამის გარეშე შეუძლებელია და ამიტომაა, რომ საჭიროა საარქივო სივრცის გახსნა, მკვლევრებისთვის ხელის შეწყობა იმაში, რომ დაიწეროს ახალი ისტორია. ისტორია, რომელშიც ჩვენი წარსულის გააზრება მოხდება საარქივო მასალის და ამ მასალის ობიექტურად შესწავლის საფუძველზე.

- შეუძლებელია იმის კითხვა, რატომ არის ისტორიის ცოდნა საჭირო, მაგრამ დღეს, როდესაც ისტორიის გაყალბების არაერთი მაგალითიც გვაქვს, რამდენად მნიშვნელოვანია საზოგადოების, სახელმწიფოს მიერ ამა თუ იმ გადაწყვეტილების მიღებისა და სამომავლო გეგმების შემუშავებისას იმის ცოდნა, თუ როგორი იყო წარსული? როგორ გავლენას ახდენს ეს ცოდნა ჩვენს აწმყოსა და მომავალზე?

- წარსულის, აწმყოსა და მომავლის გამიჯვნა შეუძლებელია. წარსულის გარეშე ვერ გამოვიტანთ აზრს იმის შესახებ, თუ ვინ ვართ, საიდან მოვდივართ, საით მივექენებით. აწმყო ჩვენს წარსულთანაა დაკავშირებული. პრობლემა არის არა თვითონ ისტორიული კვლევა, არამედ როგორ წარმოაჩენენ მას. საქართველოში, ისევე როგორც აღმოსავლეთ ევროპის ბევრ სახელმწიფოში, ისტორია იყო იდოლოგიიზაციის იარაღად იყო გამოყენებული და ჩვენ ჯერ კიდევ ვიმკით ამ შედეგებს, როცა ქვეყანაში ისტორია სადღეგრძელოს ფორმითაა წარმოდგენილი.

საზოგადოებაშიც ფართოდაა გავრცელებული მითები 600 000-იანი ჯარის დამარცხება იქნება ეს თუ სხვა. ეს არაა ისტორია. ისტორია მოითხოვს მეცნიერულ, საფუძვლიან მიდგომას, არქივებზე დაყრდნობით წყაროების ზედმიწევნით შესწავლა-ანალიზს. და რაც მთავარია ეს არ უნდა იყოს ჩაკეტილი აკადემიურ სივრცეებში. ის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ზოგადი მოსახლეობისთვის ეს ჩვენი, ისტორიკოსების, მოვალეობაა, რომ ის ადვილი გასაგები იყოს ყველასთვის.

ასევე ნახეთ:

ისტორიის გადაწერის მცდელობა და ოკუპაციის 100 წელი

ისტორია არ უნდა იყოს ეზოთერული საგანი არამედ პირიქით, ნებისმიერ ადამიანს უნდა შეეძლოს, რომ აიღოს წიგნი, გადაიკითხოს და გაიგოს ის. ამასთან, მკვლევრებს შორის თანამშრომლობაც უმნიშვნელოვანესია, დაგროვილია უზარმაზარი ცოდნა, მაგრამ წარსულის სრულფასოვანი შეფასებისთვის ამ ცოდნის გაცვლაა საჭირო. დასავლეთის ისტორიოგრაფიაში ახლა ტრანსნაციონალური, შედარებითი ისტორიის წერაა სწორედ წამყვანი მიმდინარეობა, რაც მოითხოვს ასეთი კავშირების გაღრმავებას და ურთიერთობას.

- ზოგიერთი ქვეყნისთვის ისტორიის გაკვეთილები პირდაპირ უკავშირდება გეოპოლიტიკურ რეალობას. მით უფრო ისეთი მეზობელი სახელმწიფოების არსებობის შემთხვევაში, რომელიც გამუდმებით ცდილობს ისტორიის გადაწერას, გაყალბებას და „ალტერნატიული სიმართლის“ შექმნას.

- ნამდვილად, ეს საკითხი მით უფრო მწვავედ დგას ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა საქართველო, უკრაინა, ბალტიისპირეთის ქვეყნები. სადაც არის ალტერნატიული ისტორიის თავს მოხვევის მცდელობა და ამის საპირისპიროდ შეუძლებელია ფაქტების და არგუმენტების მოყვანა თუკი მათ ზურგს საარქივო მასალა არ უმაგრებს.

- თქვენ თითქმის 5 წელია, რაც კოლეგასთან ერთად პოდკასტი გაქვთ. „საუბრები ნაპოლეონზე“ - პოდკასტს ათასობით მსმენელი და გამომწერი ჰყავს. რატომ გადაწყვიტეთ დაინტერესებულ ადამიანებთან ამ ფორმით საუბარი და რას სძენს ან აკლებს ეს თქვენს წიგნებს?

- მე მიმაჩნია, რომ ისტორიკოსი არ უნდა იყოს გამოკეტილი სპილოს ძვლის კოშკში და თავისთვის ჩუმად, იზოლაციაში მუშაობდეს. პირიქით, ისტორია ეკუთვნის ხალხს. მით უმეტეს, როდესაც საუბრობ მნიშვნელოვან მოვლენებზე, ახალ ფაქტებზე, ახალ ინტერპრეტაციებზე, საჭიროა ამ ინფორმაციის მიწოდება ხალხისთვის და ამის გაკეთება სხვადასხვა გზით შეიძლება.

წიგნის გამოცემა ერთ-ერთი უმთავრესი გზაა, მაგრამ ამერიკაში და სხვა ქვეყნებშიც წიგნს საკმაოდ ვიწრო აუდიტორია ჰყავს. ჩემი წიგნი რამდენიმე ათასი ეგზემპლარი გაიყიდა, რომ შევადაროთ ჯოან როულინგის 200 მილიონიან ტირაჟს. მეორე გზა არის, რომ მიაწოდო უფორ ადვილად გასაგები ენით, უფრო ადვილად ხელმისაწვდომი არხით და საშუალებით და მგონია, რომ პოდკასტი არის ასეთი გზა. მით უმეტეს 5 წლის წინ საქართველოში ეს სფერო ჯერ კიდევ არ იყო იმდენად განვითარებული და მე და ჩემმა ახალგაზრდა კოლეგამ, ნიკა ხოფერიამ შევქმენით პოდკასტი, სადაც რევოლუციურ ეპოქაცე პროფესიულ დონეზე ვისაუბრებდით. შედეგმა ჩვენც გაგვაკვირვა. 55 ათასზე მეტი ჩამოტვირთვა გვაქვს, ათასობით ადამიანმა მოისმინა, ცხადია, ბევრად მეტმა, ვიდრე ჩემს ნებისმიერ ქართულად დაწერილ წიგნს წაიკითხავდა. „ფეისბუქზეც“ გამომწერთა რაოდენობა 11 ათასს აღწევს. შენც შეგიძლია ამა თუ იმ ეპიზოდის გამოხმაურების მიხედვით განავრცო ესა თუ ის თემა და მსმენელთან ეს ურთიერთობაც სასიამოვნოა. როგორც ჩანს, არსებობს მოთხოვნაც.

- როგორია თქვენი სამომავლო პროფესიული გეგმები?

- ვგეგმავ გავაგრძელო კვლევითი საქმიანობა. ოქსფორდისა და კემბრიჯის უნივერსიტეტების დაკვეთით ვმუშაობ რამდენიმე წიგნზე. ერთს უკვე ვასრულებ. იმედი მაქვს საქართველოსთან დაკავშირებული ერთ-ერთ ჩაფიქრებულ კვლევასაც განვახორციელებ.

რაც შეეხება ამ ფულად პრემიასაც. მე უკვე მაქვს საქართველოში სტუდენტებისთვის სტიპენდიები დაწესებული და ვაპირებ დავამატო ეს თანხა იმ სტიპენდიებს და ხელი შევუწყო ისტორიკოსთა ახალი თაობის განვითარებას. ამ საქმეში ჩემი პატარა წვლილი შევიტანო. კარიერის ამ ეტაპზე უკვე ფიქრობ, ამის შემდეგ რა უნდა გააკეთო. წიგნების წერა მიყვარს და ვაგრძელებ, მაგრამ ახალი თაობის ხელშეწყობა უფრო მნიშვნელოვნად მიმაჩნია. ისტორიის კვლევის, როგორც სფეროს განვითარებას საქართველოში უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი, საზოგადოებისთვისაც. იმის გადაფასებაში, თუ რანი ვართ, საიდან მოვდივართ, საით მივექანებით და როგორ სახელმწიფოს ვქმნით. მე ამერიკის მოქალაქეობა არ მიმიღია, ვარ საქართველოს მოქალაქე. ჩემს მოვალეობად მიმაჩნია და მინდა, რომ ყველანაირად დავეხმარო ჩემს ქვეყანას, ხალხს, სტუდენტებს თუნდაც ამ ჩემი პატარა წვლილითაც.

- და ბოლოს, ნაპოლეონის გარდაცვალებიდან თითქმის 200 წლის შემდეგ, მსოფლიოს კოვიდ-19-ის პანდემია დაატყდა თავს. როგორც ჩანს, ნაპოლეონი მასობრივი იმუნიზაციის მომხრე იყო. რას ფიქრობდა ის აცრებზე?

- ნაპოლეონი იყო ვაქცინაციის ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური მხარდამჭრი. სხვათა შორის, სწორედ მან წამოიწყო ევროპაში მასობრივი ვაქცინაცია და ჩუტყვავილის საწინააღმდეგოდ სახელმწიფო დაფინანსებით ვაქცინაციის მთელი სისტემა შექმნა. მან საჯაროდ აცრა თავისი შვილი, აცრა მთელი ჯარი და შემდეგ გამოიყენა სახელმწიფო მექანიზმები, რათა მოსახლეობის მასობრივი აცრა დაეწყო როგორც საფრანგეთში, ისე - იტალიაში, გერმანიის ნაწილებში, ჰოლანდიაში, ბელგიაში. ამან ძალიან დიდი გავლენა იქონია სიცოცხლის ხანგრძლივობის და ჯანმრთელობის გაუმჯობესების საქმეში.

თუმცა აღსანიშნავია, რომ მას წინ აღუდგა მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელსაც არ სჯეროდა ვაქცინაციის და მიაჩნდა, რომ მისი მეშვეობით ნაპოლეონის ხელისუფლება მათზე კონტროლის დაწესებას ცდილობდა. გაგეცინებათ, მაგრამ წარსული ამ მხრივ ისევ ჩვენთანაა.